Muallif: SH. UBAYDULLAYEV, B. GAFUROV, D. UBAYDULLAYEVA

Chop etilgan yil: 2018

Nashriyot: «ILM ZIYO

Chop etilgan shahar: Toshkent

SH. UBAYDULLAYEV, B. GAFUROV, D. UBAYDULLAYEVA
CHAQIRUVGA QADAR BOSHLANG‘ICH TAYYORGARLIK
O‘rta ta’lim muassasalarining 11-smfi va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarining o‘quvchilari uchun darslik
1-nashri
OZbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tasdiqlagam
Toshkent - «ILM ZIYO — 2018
UO‘K 355.253.2(075.3) KBK 68.49 (5Q‘)3
Taqrizchilar: A. SHUMAN — 0‘zbekiston Respublikasi Mudofaa
vazirligi harbiy kadrlarni tayyorlash boshqarmasi boshlig‘i, polkovnik;
M. TINTBEKOV — Fuqaro muhofazasi iustituti katta o‘qi- tuvchisi;
I. MAMATOV — Toshkent Tibbiyot akademiyasihuzuridagi harbiy-tibbiyot fakulteti o‘qituvchisi, polkovnik;
A. SOTBOLDIYEV — Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika univeisiteti harbiy kafedrasi dotsenti;
H. ATAJANOV — Shayxontohur tumani 102-umumiy o‘rta ta’lim maktabi «CHQBT» harbiy o‘qituvchisi;
T. KARIMOV — Yunusobod tumaui 5-umumiy o‘rta ta’lim maktabi «CHQBT» harbiy o‘qituvchisi;
M. RAXMANOV — RGlier nomidagi Respublika ixtisoslash- tirilgan musiqa akademik htseyi harbiy rahbari.
Ch 24 Ubaydullayev Sh. va boshq.
Chaqiruvga qadar boshlang‘ich tayyorgarlik. 11-sinf uchun darslik/ Sh. Ubaydullayev, B. Galurov, D. Ubaydullayeva. — Toshkent: «ILM ZIYO», 2018. - 200 b.
ISBN 978-9943-16-430-7
Ushbu darslikda fiiqaro muhofazasi, hayot xavfsizligi asoslari, xavfsizlik va favqulodda vaziyatlarda inson muhofazasi, harbiy xizmatning huquqiy asoslari, harbiy ish asoslari, otish tayyorgarligi, saf tayyorgarligi, amaliy harbiy-jismoniy tayyorgarlik va tibbiy bihm asoslari to‘g‘risida ma'lumotlar berilgan. Kitobda berilgan mavzularni o‘zlashtirish orqah o‘quvchilar favqulodda vaziyat sodir bo‘lganda qanday harakat qilish kerakligi borasida ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar.
Darslik 11-sinf o‘quvchilari va ushbu fandan dars bemvchi o‘qituvchilar uchun mo‘ljal- langan.
UO‘K 355.253.2(075.3) KBK 68.49(50‘)3
Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablagiari hisobidan chop etildi.
ISBN 978-9943-16-430-7
© Sh. Ubaydullayev va boshq., 2018-y. © «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2018-y.
KIRISH
0‘zbekiston Respublikasining Qurolli Kuchlarida olib borilayotgan islohotlami davom ettirib, davlatimiz rahbari Sh. Mirziyoyev: «Ko‘zlangan strategik maqsadlarga yetishishda va ulami hayotga to‘liq tatbiq etishda har tomonlama va puxta tayyorlangan, o‘z Yataniga sodiq, yuksak kvalifi- katsivali harbiy kadrlami tarbiyalash, davlat tomonidan ulaming ijtimoiy himoyasini kafolatlash hal qiluvchi va asosiy omildir. Shu bois respub- likaning hamma o‘quv muassasalarida vatanparvarlik tarbiyasi to‘g‘risidagi fanlami tatbiq qilish va kuchaytirish bo‘vicha amaliy ishlar boshlandi» deya ta’kidlab o‘tdi.
Qo‘lingizdagi ushbu kitob 10-sinflar uchun nashr qilingan «Chaqiruvga qadar boshlang‘ich tayyoigarlik» darsligining davomi bo‘lib, 11-sinflar uchun tuzilgan dastur asosida tayyorlangan. Kitob quyidagi bo‘limlardan iborat: 1-bo‘lim: Fuqaro muhofazasi. Hayot xavfsizligi asoslari. Xavfsizlik va favqulodda vaziyatlarda inson muhofazasi; 2-bo‘lim: Saf tayyorgarligi; 3-bo‘lim: Harbiy xizmatning huquqiy asoslari; 4-bo‘lim: Harbiy ish asoslari; 5-bo‘lim: Otish tayyorgaligi; 6-bo‘lim: Amaliy harbiy-jismoniy tayyoigarlik; 7-bo‘lim: Tibbiy bilim asoslari.
Darslikda harbiy sohaga oid buyruq, qaror, nizom, o‘quv qo‘llanma va boshqa o‘quv adabiyotlaridan keng foydalanilgan.
0‘quvchilarga darslikdagi mavzular mazmunini o‘zlashtirish oson bo‘lishi uchun unda fotomalumotlar, chizmalardan foydalanilgan. Har bir bob so‘ngida mavzuni o‘zlashtirish darajasini aniqlash maqsadida nazorat savollari berilgan.
«Chaqiruvga qadar boshlang'ich tayyorgarlik» fani kimyo, fizika, jismoniy tarbiya kabi fanlar bilan uzviv bog‘langan bo'lib, bu o‘quvchilarning kelajakda 0‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari safida harbiy xizmatga chaqirilgan paytlarida o‘z konstitutsiyaviy burchlarini ado etishga yordam beradi.
Yoshlaiga harbiy ta’lim berishda ularga qo‘shinlarning o‘quv-jangovar faoliyatida bajariladigan mashqlar, harakatlar va amallami harbiy qism- lardagiga mumkin qadar yaqinlashtirilgan holda o‘rgatish nazarda tutiladi. Bu mashqlami ko‘p marotaba takroriash natijasida yoshlarda zamriy harbiy bilim va ko‘nikma yuzaga keladi.
3
I BO‘LIM. FUQARO MUHOFAZASI. HAYOT XAVFSIZLIGI ASOSLARI. XAVFSIZLIK VA FAVQULODDA VAZIYATLARDA INSON MUHOFAZASI
1-bob. FAVQU LODDA VAZIYATLARNING OLDINI OLISH VA HARAKAT QILISH YAGONA TIZIMINI TASHKIL ETISH
1.1. Favqulodda vaiiyatlarning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi (FVDT)
Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng, xalqimiz tinch va farovon hayot kechirishi uchun qabul qilingan qonunlar asosida respublikamizning barcha idoralari, o‘quv yurtlari va muassasalarida tegishli tadbirlar o‘tkazilmoqda. Bu ishlaming ichida fuqaro muhofazasi masalalariga alohida ahamiyat berilgan.
Ushbu muhim vazifani hayotga tatbiq etish maqsadida 0‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «0‘zbekiston Respublikasida Favqulodda vaziyatlar vazirligini tashkil etish to‘g‘risida»gi Farmoni elon qilindi va shunga muvofiq ravishda Favqulodda vaziyatlar vazirligi tashkil etildi.
Vazirlikning asosiy vazifalariga aholi va xalq xo‘jaligi obyektlarini tabiiy ofatlardan muhofaza qilishning samarali tizimini tashkil etish, respublikada tabiiy va texnogen vaziyatlaming oldini olish va ularning oqibatlarini bartaraf etish, shuningdek, favqulodda vaziyatlarda ulaming oldini olish va harakat qilish yagona tizimini tashkil etish kiradi. Ushbu maqsadda 0‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «0‘zbekiston Respublikasi favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida»gi qarori qabul qilingan.
Favqulodda vaziyatlaming oldini olish va harakat qilish davlat tizimi odamlar qurbon bo‘lishi, ulaming sog‘lig‘i yoki atrof-tabiiy muhitga zarar yetishi, jiddiy moddiy talafotlar keltirib chiqarishi hamda odamlar hayot faoliyati sharoitining izdan chiqishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan yoki olib kelgan avariya, halokat, xavfli tabiiy hodisa, tabiiy yoki boshqa ofat natijasida muayyan hududda yuzaga kelgan vaziyatni; favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ulami bartaraf etish choralari, usullari, vositalari tizimi, sa’y-
4
harakatlari majmuyini; oldindan o‘tkazilib, favqulodda vaziyatlar ro‘y berishi xavfmi imkon qadar kamaytirishga, bunday vaziyatlar ro‘y bergan taqdirda esa, odamlar sogdighni saqlash, atrof-tabiiy muhitga yetkaziladigan zarar va moddiy talafotlar miqdorini kamaytirishga qaratilgan tadbirlar majmuyi; favqulodda vaziyatlar ro‘y berganda o‘tkazilib, odamlar hayoti va sog‘lig‘ini saqlash, atrof-tabiiy muhitga yetkaziladigan zarar va moddiy talafotlar miqdorini kamaytirishga, shuningdek, favqulodda vaziyatlar ro‘y bergan zonalarni halqaga olib, xavfli omillar ta’sirini tugatishga qaratilgan avariya-qutqaruv ishlari va kechiktirib bolmaydigan boshqa ishlami o‘z ichiga oladi.
FVDT vazifalari, tuzilishi, darajalari, boshqarish va muvofiqlash- tirish organlari. FYDT boshqaruv organlari, davlat va xo‘jalik boshqamvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari favqulodda vaziyatlarda aholi va hududlami himoya qilish masalalarini hal etish vakolatiga kiradigan boshqa tashkilotlarning kuch va vositalarini birlashtiradi hamda favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bartaraf etish sohasidagi tadbirlarni tashkil etish va amalga oshirish, ular yuzaga kelganda aholi xavfsizligini, atrof-tabiiy muhitni muhofaza qilishni hamda tinchlik va harbiy davrda davlat iqtisodiyotiga zarami kamaytirishni ta’minlaydi.
Tinchlik va harbiy davrda aholi va hududlami favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida davlat siyosatini amalga oshirish, me’yoriy-huquqiy hujjatlami ishlab chiqish va amalga oshirish; respublika hududidagi mumkin bo‘lgan favqulodda vaziyatlarni prognozlashtirish, ulaming ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini baholash; favqulodda vaziyatlaming oldini olishga, odamlar xavfsizligini ta’minlashga, xavfli texnologiyalar va ishlab chiqarishlaming tavakkalchiligini pasaytirishga, iqtisodiyot tarmoqlari va boshqa tashkilotlar faoliyat ko‘rsatishining barqarorligini oshirishga qaratilgan maqsadli va kompleks ilmiy-texnik dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish; boshqamv organlari va favqulodda vaziyatlaming oldini olish, ularni bartaraf etish uchun mo‘ljallangan kuch va vositalaming doimiy tayyorligini ta’minlash; aholi va hududlami favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasidagi axborotlami yig‘ish, ishlab chiqish, ayirboshlash va berish; aholini, boshqaruv organlarining mansabdor shaxslarini, FYDT kuchlari va vositalarini favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga tayyorlash; favqulodda vaziyatlami bartaraf etish uchun moliyaviy va moddiy resurslar zaxiralarini
5
yaratish; aholi va hududlami favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida davlat ekspertizasi, nazorati va tekshimvini amalga oshirish; favqulodda vaziyatlami bartaraf etish; favqulodda vazivatlardan zarar ko‘rgan aholini ijtimoiy himoya qilishga oid tadbirlami amalga oshirish; aholi va hududlami favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida fuqarolaming, shu jumladan, ulami tugatishda bevosita qatnashgan shaxslarning huquq va majburiyatlarini amalga oshirish; aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlar- dan muhofaza qilish sohasida xalqaro hamkorlik qilish; vujudga kelishi mumkin bo‘lgan favqulodda vazivatlardan sug‘urta qilishning maqbul tizimini ta’minlash FVDTning asosiv vazifalarini hisoblanadi.
FVDT hududiv va fiinksional quvi tizimlardan iborat hamda tarkibida axborot-boshqamv tuzilmasi faoliyat ko‘rsatadigan respublika, mahalliy va obyektlar miqyosidagi uch darajaga ega.
FVDTning har bir darajasi quyidagilardan iborat:
— FVDT rahbar organlari;
— FVDT kundalik boshqamv organlari;
— favqulodda vaziyatlami bartaraf etish kuchlari va vositalari;
— favqulodda vaziyatlami bartaraf etish uchun moliyaviy va moddiy nesurslar zaxiralari;
— xabar berish, aloqa tizimlari, boshqamv va axborot bilan ta’min- lashning avtomatlashtirilgan tizimlari.
FVDTning hududiy quyi tizimlari o‘z ma’muriy hududlari doirasida favqulodda vaziyatlaming oldini olish va ularni bartaraf etish uchun Qoraqalpog'iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida tuziladi hamda tegishli tumanlar, shaharlar, shaharchalar, qishloqlar va ovullar miqyosidagi bo‘g‘inlardan iborat bo‘ladi.
FVDTning fimksional quyi tizimlari davlat va xo‘jalik boshqamvi oiganlari, boshqa tashkilotlar va obyektlarda atrof-tabiiy muhit va yuqori darajada xavtli obyektlar holatini kuzatish va nazorat qilishni amalga oshirish, shuningdek, idoraviy mansub obyektlarda ularning ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘liq favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish uchun tashkil etiladi hamda FVDT xizmatlaridan, quyi tizimlaming davlat nazorati organlari, kuch va vositalaridan iborat bo‘ladi.
FVDT xizmatlari, davlat nazorati organlari hamda kuzatish va nazoratning boshqa tashkilotlari, FVDT funksional quyi tizimlari favqulodda vaziyatlami tugatish kuchlari va vositalarining vazifalari, ulami
6
tashkil etish hamda tarkibi davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, shuningdek, boshqa tashkilotlarning atrof-tabiiy muhitning holatini kuzatish va nazorat qilish sohasidagi funksiyalari, idoraviy mansub yuqori darajada xavfli obyektlardagi ishlab chiqarish texnologiyalarining xususiyati hisobga olingan holda ishlab chiqiladigan ushbu quyi tizimlar to‘g‘risidagi nizomlar bilan belgilanadi hamda 0‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi (keyingi o‘rinlarda FW deb yuritiladi) bilan kelishilgan holda tegishli davlat va xo‘jalik boshqamvi organlari, boshqa tashkilotlar rahbarlari tomonidan tasdiqlanadi.
FVDTning axborot-boshqamv tuzilmasi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
— FWning tang vaziyatlami boshqarish maikazi;
— FVDT hududiy va fimksional quyi tizimlarining axborot-tahlil markazlari;
— atrof-tabiiy muhit va yuqori darajada xavfli obyektlar holatini kuzatish va nazorat qilish organlarining axborot markazlari;
— turg‘un boshqamv punktlari;
— favqulodda vaziyatlami bartaraf etish kuch va vositalarini bosh- qarishning harakatlanuvchi punktlari;
— FVDT hududiy va funksional quyi tizimlarining navbatchilik-
dispetcherlik xizmatlari;
— aloqa va axborot uzatish vositalari, shu jumladan, boshqarish va axborot bilan ta’minlashning avtomatlashtirilgan tizimi.
Axborot-boshqaruv tuzilmasi quyidagilami ta’minlashi lozim:
— FVDTning hududiy va funksional quyi tizimlaridan olingan seysmo- logik, geologik, gidrometeorologik xavfli hodisalar, sanoat va transportdagi avariyalar va halokatlar, epidemiyalar, epizootiyalar, epifitotiyalar, radioaktiv, kimyoviy va biologik (bakteriologik) ahvol to‘g‘risidagi ma’lumotlami to‘plash va qayta ishlash (tahlil qilish, saqlash);
— rahbar organlar, FVDTning kundalik boshqamv oiganlari, favqulodda vaziyatlami bartaraf etish kuchlari va vositalari hamda aholiga favqulodda vaziyatlaming yuzaga kelish holatlari, xususiyatlari, rivojlanish ko‘lamlari va kechishi, bolishi mumkin bo‘lgan oqibatlari, favqulodda vaziyatlarda harakat qilish tartibi to‘g‘risida xabar qilish va axborot berish;
— FVDT quyi tizimlari va bo‘g‘inlari, FVDTning rahbarlik qiluvchi boshqamv oiganlari, boshqamv punktlari, favqulodda vaziyatlarni tugatish kuchlari va vositalari o‘rtasida o‘zaro axborotlar ayirboshlash.
7
Favqulodda vaziyatlar to‘g‘risidagi axborotlaming mezonlari, mazmuni va turiari, ularni FVDTga, uning quyi tizimlari va bo‘g‘inlariga, shuningdek, aholiga yetkazish muddatlari va tartibi O‘zbekiston Respublikasi Fuqaro muhofazasi boshlig‘i tomonidan tasdiqlanadigan Davlat va xo‘jalik boshqaruv organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari va boshqa tashkilotlar o‘rtasida favqulodda vaziyatlar masalalari bo‘yicha kundalik hamkorlik qilish va xabar berish yo‘riqnomasi bilan belgilanadi.
FVDT rahbar organlari — bu vakolatiga aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish bo‘yicha quyidagi masalalarni hal etish kiradigan davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari hamda boshqa tashkilotlar va obyektlardir:
— respublika darajasida — FVV markaziy apparati, davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari hamda atrof-tabiiy muhit va yuqori darajada xavfli obyektlarning holatini kuzatish va nazorat qilish uchun mas’ul bo‘lgan, shuningdek, tarkibida kimyoviy, portlovchi, yong‘in chiqishi mumkin bo‘lgan va boshqa xavfli obyektlar mavjud bo‘lgan tashkilotlar;
— mahalliy darajada — mahalliy davlat hokimiyati organlari;
— obyektlar darajasida — tashkilotlar va obyektlar ma’muriyati.
FVDT, uning quyi tizimlari va bo‘g‘inlarining faoliyatini tashkil etish,
aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish bo‘yicha ularga yuklangan vazifalarni bajarishga tayyorligi uchun to‘liq javobgarlik tegishli rahbar organlarga yuklanadi.
FVDTning kuch va vositalari quyidagilardan iborat:
— fuqaro muhofazasi qo‘shinlari;
— FVVga to‘g‘ridan to‘g‘ri hamda tezkor bo‘ysunuvchi respublika ixtisoslashtirilgan tuzilmalari, qutqaruv tuzilmalari;
— vazirliklar va idoralarning professional ixtisoslashtirilgan bo‘linmalari va tuzilmalari, respublika, mahalliy va obyektlar darajasida FVDT tegishli hududiy va funksional quyi tizimlarining qutqaruv xizmatlari va qutqaruv tuzilmalari;
— O‘zbekiston Qizil Yarim oy jamiyatining ko‘ngillilar otryadlari (koman- dalari, guruhlari), mudofaaga ko‘maklashuvchi «Vatanparvar» tashkiloti.
Prognozlashtirilayotgan yoki yuzaga kelgan favqulodda vaziyatlarning holati, ko‘lamlaridan kelib chiqib O‘zbekiston Respublikasining Bosh vaziri — Fuqaro muhofazasi boshlig‘i, shuningdek, fuqaro muhofazasi boshlig‘i — Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi raisining, tegishli
8
viloyatlar va Toshkent shahar hokimining qarori bilan muayyan bir hudud doirasida FVDT faoliyat ko‘rsatishining quyidagi rejimlaridan biri oTnatiladi:
— kundalik faoliyat rejimi — me’yordagi ishlab chiqarish-sanoat, radiatsion, kimyoviy, biologik (bakteriologik), seysmik va gidrometeorologik vaziyatda, epidemiyalar, epizootiyalar va epifitotiyalar bo‘lmaganda;
— yuqori tayyoigarlik rejimi — ishlab chiqarish-sanoat, radiatsion, kimyoviy, biologik (bakteriologik), seysmik va gidrometeorologik vaziyat yomonlashganda, favqulodda vazivatlar yuzaga kelishi mumkinligi to‘g‘risida prognoz olinganda;
— favqulodda rejim — favqulodda vaziyatlar yuzaga kelganda va favqulodda vaziyatlar davrida.
Quyidagilar FVDT faoliyat ko‘rsatishi chog‘ida amalga oshiriladigan asosiy tadbirlar hisoblanadi:
a) kundalik faoliyat rejimida:
— atrof-tabiiy muhitning holatini, yuqori darajada xavfli obyektlar va ularga yondosh hududlardagi vaziyatni kuzatish va nazorat qilishni amalga oshirish;
— favqulodda vaziyatlarning oldini olish, aholi xavfsizligi va muhofazasini ta’minlash, yetkazilishi mumkin bo‘lgan zarar va ziyonni qisqartirish, shuningdek, favqulodda va/iyatlar sharoitida turar joy binolari, sanoat obyektlari, hayot ta’minoti tizimlari va iqtisodiyot tarmoqlari faoliyat ko‘rsatishining barqarorligini oshirish bo‘yicha maqsadli va ilmiy-texnik dasturlar hamda chora-tadbirlarni rejalashtirish va bajarish;
— favqulodda vaziyatlar bo‘yicha boshqaruv organlari va FVDT kuchlarini favqulodda vaziyatlar chog‘idagi harakatlarga tayyorlashni takomillashtirish, aholini favqulodda vaziyatlar chog‘ida muhofaza qilish usullari va harakat qilishga o‘rgatishni tashkil etish;
— favqulodda vaziyatlami bartaraf etish uchun moliyaviy va moddiy resurslar zaxiralarini yaratish va to‘ldiiish;
— sug‘urtaning maqsadli turlarini amalga oshirish;
b) yuqori tayyoigarlik rejimida:
— favqulodda vaziyatlar yuzaga kelishi xavfi to‘g‘risida davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari va boshqa tashkilotlaiga xabar berish va aholini xabardor qilish;
— FVDT tegishli quyi tizimlari va bo‘g‘inlari faoliyatiga bevosita rahbarlik qilishni davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat
9
hokimiyati organlari va boshqa tashkilotlaming o‘z zimmasiga olishi, zamrat bo‘lganda vaziyatning yomonlashishi sabablarini aniqlash uchun ofat yuz berishi mumkin bo‘lgan mintaqalarda tezkor gumhlami tashkil etish, vaziyatni normallashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish;
— doimiy joylashish punktlarida FVDT rahbarlari taridbining kecha- kunduz navbatchiligini joriy etish;
— favqulodda vaziyatlar bo‘yicha hududiy boshqarmalar (bo‘limlar)ning tezkor gumhlari hamda davlat va xo‘jalik boshqamvi oiganlari, obyektlar va boshqa tashkilotlaming navbatchilik-dispetcherlik xizmatlari navbatchiligini tashkil etish;
— atrof-tabiiy muhitning holati, yuqori darajada xavfli obyektlar va ularga yondosh hududlardagi vaziyatni kuzatish va nazorat qilishni kuchaytirish, favqulodda vaziyatlarning yuzaga kelishi ehtimolini, ulaming ko‘lamlari va oqibatlarini prognozlashtirish;
— favqulodda vaziyatlar sharoitlarida aholi va atrof-tabiiy muhitni muhofaza qilish, shuningdek, turar joy binolari, hayot ta’minoti tizimlari, obyektlar va iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror faoliyat ko‘rsatishini ta’minlash chora-tadbirlarini ko‘rish;
— kuchlar va vositalami tayyor holatga keltirish, ulaming harakat rejalarini aniqlashtirish hamda zamr bo‘lganda favqulodda vaziyatlar taxmin qilinayotgan hududga siljitish;
d) favqulodda rejimda:
— favqulodda vaziyatlar yuzaga kelganligi to‘g‘risida davlat va xo‘jalik boshqamvi oiganlari, mahalliy davlat hokimiyati organlariga xabar berish va aholini xabardor qilish;
— tezkor guruhlami favqulodda vaziyatlar hududiga siljitish;
— aholini muhofaza qilishni tashkil etish;
— favqulodda vaziyatlarni bartaraf etishni tashkil qilish;
— favqulodda vaziyatlar zonalari chegaralarini belgilash;
— iqtisodiyot obyektlarining baiqaror faoliyat ko‘rsatishini ta’minlash, zarar ko‘rgan aholining hayot sharoitlarini ta’minlash ishlarini tashkil etish;
— favqulodda vaziyatlar hududlaridagi atrof-tabiiy muhitning holati, avariya obyektlari va ularga yondosh hududlardagi vaziyat bo‘yicha monitoring olib borish.
10
1.2. Maktabda favqulodda vaziyatlaming oldini olish va bartaraf etish harakatlari rejasining tuzilishi
Tashkiliy-huquqiv shaklidan qat’i nazar har bir maktabda (o‘quv yurtida) tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlaming oldini olish va bartaraf etish harakatlari rejasi ishlab chiqiladi. Rejani ishlab chiqish har qanday sharoitda insonlar qurbon bo‘lishini va moddiy boylildarga zarar yetishini maksimal kamaytirishga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Rejalashtirish obyektda favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lish xavfi darajasini, halokatlar va tabiiv ofatlar sodir bo‘lishi natijasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan vaziyatlami bashorat qilish, mavjud moddiy zaxira va insonlami har tomonlama o‘rganib va baho berishga asoslanishi kerak.
Favqulodda vaziyatlarda aholini ogohlantirish ular natijasidagi moddiy talafotlar va jabrlanganlaming sonini kamaytirish tadbirlari miqdori, muddati, tashkillashtirish va bajarish tartibini, avariya, halokatlar, tabiiy ofatlardan (aholini) maktab xodimlari va o‘quvchilarini, moddiy boyliklami muhofaza qilish bo‘yicha kechiktirib bo‘lmaydigan tadbirlaming bajarilishi, shuningdek, qutqamv ishlarini tashkillashtirish va olib borishni belgilaydi.
Favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bartaraf etish harakatlari rejasi ikki bo‘limdan iborat:
— maktab (obyekt) va unga qo‘shni hududlardagi potensial xavf-xatarlar.
Bu bo‘limda obyektga xavf soluvchi, katta avariyalar, ishlab chiqa-
rish halokatlari bo‘lishi mumkin bo‘lgan korxona, kimyoviy moddalar va boshqa xavfli yuklar tashib o‘tiluvchi va ortiluvchi temiryo‘llar, stansiyalar (bekatlar), epizootik, epidemik nuqtayi nazardan noqulay hududlar ko‘rsatiladi;
— katta ishlab chiqarish avariyalari, halokatiar va tabiiy ofatlar, terroristik harakatlar sodir bolish xavfi tug‘ilganda bajariladigan tadbirlar (yuqori tayyorgarlik rejimida).
Bu bo‘lim:
a) favqulodda vaziyat sodir bo‘lish xavfi haqida boshqamv organlarini, rahbarlar, ishchilar va aholini xabarlash tartibini;
b) favqulodda vaziyat ta’siri haqida ogohlantirish va uni kamaytirish bo‘yicha o‘tkaziladigan tadbirlaming miqdori, muddati, jalb etiladigan kuch va vositalar;
d) mavjud kuch va vositalarni, himoya inshootlarini, boshqa yerto‘la- larni, yer ustida joylashgan bino va inshootlarni mahkamlab, maktab xodimlari, o‘quvchilari va aholini yashirish uchun tayyorlash;
11
e) shaxsiy himoya vositalarini maktab xodimlari va o‘quvchilariga berishga tayyorlash va berish;
f) maktab xodimlari va o‘quvchilarini, evakuatsiya qilish uchun biriktirilgan avtotransportni va shahardan tashqari zonalarni tayyorlashda ishtirok etish;
g) tibbiy va epidemiyalarga qarshi himoya tadbirlarini o‘tkazish;
h) yong‘inga qarshi tadbirlarni va ishlab chiqarishni avariyasiz to‘xtatishga tayyorgarlik tadbirlarini o‘tkazishni o‘z ichiga oladi.
Har bir o‘quvchi favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lganda nima qilishi keraldigini bilishi, kundalik hayotda maktab hududida va maktabdan tashqarida to‘g‘ri harakatlanish qoidalarini o‘zlashtirishi, yong‘inga qarshi xavfsizlik choralarini bajarishi, himoya vositalarining qayerda saqlanishini, himoya vositalarini to‘g‘ri qo‘llashni, yonidagilarga birinchi yordam berish qoidalarini bilishi, evakuatsiya paytida rahbariarning buyruqlarini tez va to‘g‘ri bajarishi shart.
Nazorat savollari
1. Favqulodda vaziyat deganda nimani tushunasiz?
2. Favqulodda vaziyatlar vaziiligi qachon va nima maqsadda tashkil etilgan?
3. FVDTning rahbar organlari qaysilar?
4. Favqulodda vaziyatlar vazirligining kuch va vositalariga nimalar kiradi?
5. Favqulodda vaziyat sodir boTganda o‘quvchilaming majburiyatlari nima- lardan iborat?
2-bob. ATROF-MUHITNING SALBIY TA’SIRLARIDA, INFEKSION VA NOINFEKSION KASALLIKLARDA SALOMATLIKNI SAQLASH
2.1. Atrof-muhitning inson organizmiga salbiy ta’siri
Inson organizmiga atrofimizdagi muhit katta ta’sir ko‘rsatadi. Toza suv, havo va hosildor yerlar odam yaxshi va sogTom yashashi uchun eng kerakli narsalardir. Agar atrofimizdagi havo iflos boTsa, u inson oiganizmiga nafas yoTi orqali kirishi mumkin.
Iflos suv ichida patogen mikroorganizmlar boTishi mumkin. Har xil toksik aralashmalar suv bilan odamning ichki organlariga tushganda sogTiqqa katta zarar keltiradi. Atrofimizdagi yerlar va oqar suvlar zaharlansa, yeming hosildorligiga zarar yetadi.
12
Tabiatda minglab mikroorganizmlar yashaydi va ular daraxtlar, gullar va xiyobonlarda oziqa topib iste’mol qiladi. Ushbu tirik jonzotlar havodan, suvdan va yerdan foydalanadi. Bulaming orasida foyda va zarar keltira- diganlari ham bor.
Odam yemi baholaganda uning foydali tomonlarini qidiradi. Chunki yeming ustida va ostida boyliklar juda ko‘p. Yer ustiga turii xil ekinlar eksa bo‘ladi. Afsuski, so‘nggi vaqtlarda insoniyat tabiatga katta zarar keltirmoqda, bunga misol qihb har xil chiqindilaming yerga va suvlarga tashlanishini keltirish mumkin. Oqibatda yer va suv ifloslanadi hamda ularda yashovchi tirik organizmlar halok bo‘ladi. Zavod va fabrikalardan chiqayotgan tutun havoga katta zarar keltirib, ko‘p o‘simhldaming o‘sishiga yo‘l qo‘ymaydi va atrohdagi yerlarga katta ziyon yetkazadi.
Tabiatga eng katta xavfni og‘ir metallar keltiradi. Bulaming ichida simob, kadmiy, mis, xrom, vanadiylaming zavod va fabrikalardan havo va yerga tushish ehtimoli juda katta.
Avtomobihardan chiqayotgan tutun bilan minglab tonna zaharli moddalar har yili havoga ko‘tariladi. Qo‘shimchasiga og‘ir metallar bilan birgalikda zararli moddalar havoga gaz holida chiqariladi. Bulaming ichida uglerod oksidi, azot va uglevodorodlami alohida ajratib ko‘rsatish mumkin.
Eng ko‘p uchraydigan aralashmalar kul va changlardir. Kul neft yonishi- dan, yoqilg‘i, ko‘mir va boshqa mahsulotlardan paydo bo‘ladi.
Qurilishda keng ishlatiladigan asbest insonning nafas organlarida (o‘pkada) qolib, og‘ir kasalliklarga olib kelishi mumkin. U nafas orqah oiganizmga kirib, insonni kasallikka duchor qiladi.
Inson uchun eng katta zarami pestitsidlar keltiradi. Ular qishloq xo‘jaligida keng ravishda ishlatiladi. Ulami ishlatish qoidalari mavjud. Ammo ushbu qoidalar buzilsa, asab tizimi, odam ko‘zi, nafas organlari va terisiga katta ziyon keltiradi.
Atrof-muhitdagi radioaktiv chiqindilar inson uchun juda xavlli. Ular zavod